با توجه به اینکه آموختن هر درس در هر مرحله از فراگیری، هدفی را به دنبال خود دارد، لذا در تبیین اهداف کلی آموزش زبان عربی در ایران نکاتی یادآوری می‌شود، سپس به اهداف جزئی تر و کاربردی آن می پردازیم.

هدف نخست آنکه، ما ایرانیان میراث داران نیاکان خود هستیم که آنان برای این زبان منزلت علمی (در علوم نظری و کاربردی) قائل بوده‌اند. بدان سبب که زبان عربی از سده‌های اول تا پنجم هجری برای آنان به ویژه مسلمانان ایرانی زبان علم و کتابت بوده و آنان برای تحریر مطالب خویش این زبان را به کار می بردند؛ زیرا باید عربی را فرا می‌گرفتند. چنان‌که ابن خلدون در فصل « بیشتر دانشوران اسلام از ایرانیان‌اند» می نویسد:

«کلیه دانش‌ها به زبان عربی رواج یافت و دیوان‌ها و کتب آنها [ایرانیان] به خطّ عربی نوشته شد و آنان که به کارهای علمی اشتغال داشتند، ناگزیر شدند دلالت‌ها یا اصول و قواعد لفظی زبان [ قوم ] عرب را بیاموزند و زبان‌های دیگر را فرو گذارند، چه به جز زبان [ قوم ] عرب، دیگر زبان‌ها متروک شده و از اهمّیّت افتاده بود» (ابن خلدون، 1379، ج 2 : 1155).

همین امر را مستشرق آلمانی برتولد اشپولر تأیید می‌کند و می‌نویسد: « [در قرون اول تا پنجم] غالب ایرانیان عربی نویس در نوشته‌های خود به کلی به روح عربی و نیز به طرز اندیشه عربی- اسلامی پیوستند.»

هدف دیگر آنکه، بی تردید بخش گسترده‌ای از واژگان مستعمل در زبان فارسی ریشه عربی دارند؛ هر چند ممکن است مفهوم کاربردی این واژگان در دو زبان برابر نباشد.

صاحب کنزاللغه در وجوب فراگیری زبان عربی می نویسد: «و چون لغت کلید گنج معنی است، هر آینه جهت شناختن معنی احادیث شریفۀ نبوی و الفاظ کریمۀ قرآنی بر هر فردی از افراد انسانی که بر منهج مستقیم مسلمانی قایم باشد، دانستن لغات [واژگان] عربیّه واجب و لازم است... » (ادیب نطنزی، 1384: 14).

بنابراین، هدف اصلی، حفظ این زبان و فرهنگ اسلامی نهفته در آن است؛ زیرا زبان عربی برای هر مسلمان، زبان اعتقادی و دینی وی به شمار می‌آید و ایرانیان نیز به ویژه پس از انقلاب اسلامی در قانون اساسی جمهوری اسلامی بر این هدف و هدف پیشین تأکید ورزید. در اصل شانزدهم قانون اساسی آمده است: «از آنجا که زبان قرآن و علوم و معارف اسلامی، عربی است و ادبیات فارسی کاملاً با آن آمیخته است، این زبان باید پس از دوره ابتدائی تا پایان دوره متوسطه در همه کلاس‌ها و در همه رشته ها تدریس شود».

همچنین منزلت هایی از سوی خالق بی‌همتا و برخی امامان (علیهم السلام) و بزرگان دینی و پیشکسوتان علمی برای اهداف فراگیری زبان عربی ذکر شده است، از جمله:

« و هذا لسانٌ عربیٌّ مُبینٌ » (سوره نحل،‌ آیه 103).

امام صادق (ع) می‌فرماید: « تَعَلَّمُوا اللُّغَه العَرَبِیََّه فَإنَّهَا کَلامُ اللهِ الّذی یَکَلِّمُ بِهِ خَلقَهُ ». (مجلسی، 1403؛ ج 1 : 212).

امام خمینی (ره) نیز می‌فرماید: «لغت عربی از ماست؛ لغت عربی لغت اسلام است»

شهید مطهری نیز سخن معروفی دارد که پشت جلد کتاب عربی دبیرستان ذکر شده است: «زبان عربی، زبان یک قوم نیست، زبان اسلام است. از اهمّ وظایف ما این است که این زبان را حفظ کنیم. هر فرهنگی [اسلام ، هر تمدّنی [اسلام] اگر بخواهد زنده بماند باید زبانش [عربی] زنده بماند.»

ابونصر فراهی صاحب کتاب مشهور نِصاب الصِّبیان: «تعلّم لغت عرب، کلید همه علم‌هاست» (دیباجی، 1382 :‌45)

ابن خلدون: «دانش‌ها بر دو دسته‌اند: یکی دانش‌های مقصود بالذات همچون علوم شرعی و طبیعیات و الهیات، دیگر دانش‌هایی که وسیله فراگیری علوم دسته اول هستند مانند دانش‌های زبان عربی و ... » (ابن خلدون، 1379 ، ج 2: 1136)

همه گفته‌های پیشین بیانگر مفهوم آیه کریمه زیر است که زبان – در اینجا زبان عربی برای درک مشترک مفاهیم دین اسلام- برای شناخت میان دو کس یا دو قوم پدید آمده است. «یا أیُّهَاالنّاسُ إنّا خَلَقنَاکُم مِن ذَکَرٍ وَ اُنثَی وَ جَعَلناکُم شُعُوباً و قَبائِلَ لِتَعارَفوا» (سوره حجرات، آیه 13)

همین مفهوم را ویل دورانت می‌آورد که: «باید وحدت زبانی تا حدود معینی وجود پیدا کند تا مردم بتوانند به راحتی افکار خود را با یکدیگر مبادله کنند» (ویل دورانت، 1367 : ج 1 : 6).

دیگر آنکه سازمان یونسکو اعلام داشته است که: « در آینده بیش از 3000 زبان دنیا از بین خواهد رفت و در سال 2100 میلادی فقط 3 زبان دنیا فعّال خواهد بود که عبارت از عربی، انگلیسی و اسپانیولی است» (خبر سراسری شبکه 4 سیمای جمهوری اسلامی ایران، ساعت 20 شب 30/10/1384.

پس از برشمردن اهداف کلی فراگیری زبان عربی به اهداف ویژه آن برای ایرانیان می‌پردازیم.

چنان‌ که پیشتر بیان شد، اصل شانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هدف از فراگیری زبان عربی، نخست دریافت مفاهیم کتب اعتقادی اسلامی و سپس ادراک ادبیات فارسی بیان داشته است.

به نظر می‌رسد با چنین مقاصدی، اهداف ما ایرانیان مسلمان از آموزش و فراگیری زبان عربی در این زمان موارد زیر باشد.

1. دریافت و فهم متون اعتقادی و دینی از کتب مربوطه

2. درک مفاهیم ادبی از کلام منظوم و منثور عربی که در برخی از آثار ادبیات فارسی نیز یافت می‌شود.

3. محاوره و گفت و گو با عربی زبانان در زمینه های سیاسی و اقتصادی و ...

4. محاوره اجتماعی روزمره با مردم عوام در سفر به کشورهای عربی زبان.

بنابراین، فراگیری این زبان با دو هدف نخستین در حوزه قرائت و درک و فهم متون قرار می گیرد. در حالی که اهداف سوم و چهارم گفت‌و‌گو و مکالمه را در نظر دارد و منحصراً در حوزه زبان واقع می گردد.

لذا در صورت وجود چنین اهدافی، شایسته است شیوه آموزش زبان عربی در کشور ما به دو بخش مشخص یکی ادبیات زبان عربی و دیگری آموزش زبان عربی تقسیم شود و با پیدایش این دو گرایش، باید برای هر کدام شیوه خاصی برنامه ریزی شود تا آموزش زبان عربی و فراگیری آن بهبود یابد که در بخش «چگونگی آموختن زبان عربی برای ایرانیان» بدان خواهیم پرداخت.

اکنون با چند پیشنهاد، بهبود وضع تدریس و آموزش زبان عربی در ایران را انتظار داریم.

1. میزان زمان تعیین شده در دوره‌های راهنمایی و دبیرستان حداقل به دو برابر افزایش یابد. زیرا باید میزان حجم هر درس با زمان اختصاص یافته به آن، تناسب منطقی و کارآمدی داشته باشد.

2. یک جلسه برای آموزش زبان (قواعد صرف و نحو) و یک جلسه برای قرائت متون و ترجمه در نظر گرفته شود.

3. در جلسه قرائت متون، معلم به دانش آموزان املاء بگوید تا عامل شنیداری و نوشتاری، فراگیری را آسان گرداند.

4. در سال‌های دوره راهنمایی متون به صورت جمعی و با راهنمایی و نظارت معلم خوانده شود تا از غلط خواندن متعلمان جلوگیری گردد.

5. در دوره‌های دبیرستان، از ابیات شعر عربی و کلام آهنگین در نثرعربی که در آثار شاعران برجسته فارسی مانند حافظ و مولانا و سعدی و ... وجود دارد، به همراه وزن عروضی آن به ویژه در بحور روان و سهل (هزج، رجز، رمل، متقارب، متدارک) که از نوع بحور غنائی به شمار می‌آیند، برای دانش‌آموزان آورده شود و به صورت دسته جمعی قرائت گردد. زیرا غالب این بحور در اندیشه و ذهن جوانان و نوجوانان اثر گذارده و پایدار مانده و نتیجه فراگیری را استوارتر می‌گرداند.

6. در دوره پیش دانشگاهی، بخشی از ساعات آموزشی به متن خوانی از کتاب‌های قرآن کریم و نهج البلاغه و مفاتیح الجنان و صحیفه سجادیه و برخی کتب قصه که اِعراب‌گذاری شده، اختصاص یابد. زیرا علاوه بر وجود علائمِ حرکتی در همه کلمات این کتاب‌ها، که موجب سهولت قرائت می‌شود، در اغلب آنها معنای فارسی الفاظ و جملات آمده که همین امر یادگیری معنای واژه‌ها را نیز آسان‌تر می کند. ضمن آنکه کتب مذکور از جهت فنون ادبی و علوم مربوط به زبان عربی از امّهات کتب ادبیّات زبان عربی به شمار می‌آید. زیرا دانشمندان این علوم برای تبین مفاهیم علمی خود غالباً از همین کتاب‌ها شاهد و مثال ذکر کرده‌اند.

7. در مرحله دانشگاهی، نخست باید دانشجو را با بیانِ کاربردِ هر یک از دروس و آگاهی دادن او نسبت به هر دانش عربی، به فراگیری زبان عربی علاقه‌مند کرد؛ زیرا به فرموده امام علی (ع): «النّاسُ اَعداءُ ما جَهِلُوا= مردم دشمن آن‌اند که نمی‌دانند» (نهج‌البلاغه، فصا 438 و 172) یعنی دچار انزجار و تنفّر هستند.

8 . در تدوین دروس و آموزش زبان به طور کلی از کتاب‌هایی که اکثر دانشمندان زبانِ کشورهای عربی برای آموزش غیر عرب‌ها تدوین کرده‌اند و مرسوم به «تَعلیمُ اللَّغه العَرَبِیَّه لِغَیرِالنّاطِقِینَ بِها» است، بهره برده و از شیوه‌های آنان استفاده گردد؛ زیرا ایشان بهتر از هر قومی آگاه‌اند که نقاط ضعف و قوت زبان‌شان در فراگیری چیست.

9 . از مسائل قابل اهتمام در امر آموزش هر زبان، تعلیم آن به همان زبان است. لذا چنانچه معلمان دلسوز و توانمند در هنگام آموزش، برخی مسائل را به زبان عربی تبیین کنند، فراگیران نیز از انتقال واژگان و ترکیبات عربی به گوش و در نتیجه به اندیشه شان ممارست بیشتری کرده و سریع‌تر فرا خواهند گرفت.

لذا لازم است معلمانی را پرورش داد تا علاقه‌مند و آگاه بوده و در امر آموزش زبان عربی کارآمد باشند.

پیشنهادهای عرضه شده، تجربیاتی است که نگارنده با توجه به وضعیت و ظروف مقتضی در هر مرحله و هم اکنون در مرحله دانشگاهی آنها را اجرا نموده و تا حدی که موقعیت اجازه بهره‌وری را داده است، نتیجه ی قابل ملاحظه‌ای گرفته است.

بی‌تردید اصحاب تجربه و آگاهی شیوه‌های دیگری دارند که انتظار می‌رود به مسئولان برنامه‌ریزی آموزش زبان عربی در ایران پیشنهاد شود.

نام نیک رفتگان ضایع مکن تا بماند نام نیکت یادگار